Türkiye'deki Kıyı Tipleri (Coğrafya)

Başlıklar

- Kıyı Tipleri
- Kıyıların Meydana Gelişi ve Kıyıların Şekillenmesi

Kıyı Tipleri

Suyun aşındırma, biriktirme ve yığma yapması ile ortaya çıkan yer şekline kıyı adı verilir. Kıyılar akarsu, nehir, göl, deniz ve okyanus gibi her çeşit suyun çevresini kaplayan dikey ve yatay kapsamı olan, suyun ortaya çıkardığı sazlık, bataklık, çakıl depoları ve kumsalları da kapsar. Kara ve okyanus arasında sürekli değişim gösteren bölgenin, hem fiziki coğrafyayı hem de kıyıların beşeri coğrafyasını içeren çalışmaya kıyı coğrafyası adı verilir. Özellikle dalga hareketi, kıyı tipleri, hava durumu, tortu hareketi, insanların kıyı ile etkileşimini ve kıyı ayrıştırma süreçlerini anlamayı içerir. Kıyı tipleri şunlardır:

1-) Enine Kıyılar
2-) Boyuna Kıyılar
3-) Dalmaçya Kıyı Tipi
4-) Ria Kıyı Tipi
5-) Limanlı Kıyılar
6-) Kalanklı Kıyılar
7-) Fiyortlu Kıyılar
8-) Skyer Tipi Kıyılar
9-) Haliçli Kıyılar
10-) Watt Tipi Kıyılar
11-) Resifli Kıyılar

1-) Enine Kıyılar

Enine kıyılar, dağların kıyı çizgisine dik bir şekilde uzandığı alçak ovalık alanların sular altında kalan kıyılarında görülür. Enine kıyıların özellikleri ise şu şekildedir:

Girinti çıkıntı fazladır.
Doğal liman, körfez ve koy sayıları fazladır.
Kıta sahanlığı geniş olup, dalga biriktirme şekilleri yaygındır.
Akarsuların denize döküldüğü ağızlarında delta oluşumu yaygındır.
İç kesimler ile kıyı arasında ulaşım kolaydır. Bu sebepten ötürü limanların hinterlandı (ard bölge) geniştir.
Denizden gelen hava hareketleri iç kesimlere kadar sokulabilmektedir. Bu sebeple kıyı ile iç kesimler arasında iklim farklılığı yaşanmaz.
Enine kıyılar ülkemizde Ege kıyılarında görülmektedir.

2-) Boyuna Kıyılar

Boyuna kıyılar, dağların kıyı çizgisine paralel şekilde uzandığı yerlerde görülür. Boyuna kıyıların özellikleri ise şu şekildedir:

Girinti çıkıntı azdır.
Doğal liman, körfez ve koy sayıları azdır.
Kıta sahanlığı dar olup, dalga aşındırma şekilleri yaygındır.
İç kesimler ile kıyı arasında ulaşım zor olup, geçitler ile sağlanır. Bu sebepten ötürü limanların hinterlandı (ard bölge) dardır.
Deniz etkisi iç kesimlere sokulmaz. Bu sebeple kıyı ile iç kesimler arasında iklim farklılığı yaşanır.
Boyuna kıyılar ülkemizde Karadeniz kıyılarında ve Akdeniz kıyılarında görülür.

3-) Dalmaçya Kıyı Tipi

Kıyıya paralel şekilde uzanan sıradağlar arasındaki alçak yerlerin ve akarsu vadilerinin, deniz sularının yükselmesi ile sular altında kalması sonucu Dalmaçya kıyı tipi meydana gelir. Sıradağların deniz suları içinde kaldığı zirveleri kıyının önünde irili ufaklı adalar halinde görülür. Dalmaçya kıyı tipinin örnekleri Adriyatik denizinde olan Hırvatistan kıyılarında vardır. Ülkemizde ise Antalya ilinin Akdeniz kıyılarında Kaş ile Finike arasında görülmektedir.

4-) Ria Kıyı Tipi

Akarsu vadilerinin deniz sularının altında kalması ile meydana gelen kıyı tiplerine Ria tipi kıyılar adı verilir. Bu kıyılarda girinti çıkıntı çok fazla görülür. Dünya üzerinde kuzeybatı İspanya kıyılarında ve güneybatı İrlanda kıyılarında görülür. Ülkemizde ise Güney batı ege kıyıları, İstanbul Haliç kıyıları, Çanakkale ve İstanbul boğazları bu kıyı tipi türündendir.

5-) Limanlı Kıyılar

Alçak kıyılarda akarsu vadilerinde meydana gelen körfez ve koyların önlerinin kıyı okları ile kapanması sonucu Limanlı kıyılar ortaya çıkar. Dünyada Limanlı kıyı tipi örneği Ukrayna’nın Karadeniz kıyılarında bulunan Odessa Limanı’dır. Ülkemizde İstanbul’da bulunan Büyük Çekmece ve Küçük Çekmece kıyılarında görülür.

6-) Kalanklı Kıyılar

Karstik oluşumlu kanyon vadilerinin sular altında kalması ile derin ve dar koylardan meydana gelen kıyı tiplerine Kalanklı kıyı tipi adı verilir. Ülkemizde ise Mersin Silifke kıyılarında örnekleri görülür.

7-) Fiyortlu Kıyılar

Buzul vadilerinin sular altında kalması ile meydana gelen kıyı tiplerine Fiyortlu kıyılar adı verilir. En güzel örnekleri İskandinav Yarımadası’nda bulunan Atlas okyanusu kıyılarında görülür. Dünya’da bulunan en büyük fiyort ise Norveç’de yer alan Sogne Fiyordu’dur. Türkiye’nin matematik konumundan ötürü Fiyort tipi kıyıların ülkemizde örneği bulunmaz.

8-) Skyer Tipi Kıyılar

Skyer tipi kıyılar, deniz ilerlemesi sonucunda kıyıda bulunan moren ve hörgüç kaya tepelerinin adaya dönüştüğü yerde görülür. Skyer tipi kıyılar, Baltık denizin kuzeydoğusunda Finlandiya kıyılarında görülür. Türkiye’nin matematik konumundan ötürü Skyer tipi kıyıların ülkemizde örneği bulunmaz.

9-) Haliçli Kıyılar

Gelgitlerin fazla görüldüğü okyanus kıyılarında, akarsu ağızlarının gelgit tarafından aşınması sonucunda denizin akarsu vadisi boyunca karaya doğru girinti yapması ile Haliçli kıyılar meydana gelir. Kuzeybatı Avrupa kıyılarında rastlanan kıyılar, okyanus kıyılarında akarsu ağızlarında oluşmaktadır. Almanya’nın Hamburg limanı, Dünya’da bulunan en büyük Haliçli kıyı örneğidir.Türkiye’nin özel konumundan ötürü Haliçli kıyılar ülkemizde görülmez.

10-) Watt Tipi Kıyılar

Gelgit olaylarının görüldüğü yerlerde suların yükseldiği dönemlerde sular altında kalan, suların geri çekildiği zamanlarda ise karalaşan balçıklı kıyılara Watt tipi kıyılar adı verilir. Haliçli kıyıların görüldüğü yerlerde yaygındır. Fransa’nın Manş Denizi kıyılarında Watt tipi kıyı örnekleri görülmektedir. Türkiye’nin özel konumundan ötürü Watt tipi kıyılar ülkemizde görülmez.

11-) Resifli Kıyılar

Okyanusların sığ alanlarda yaşamlarını sürdüren mercanların kalıntılarından meydana gelen kıyı tipine Resifli kıyılar adı verilir. Dünyada sıcak kuşakta görülmektedir. Resifler oluşumlarına göre atoller, set resifi ve kenar resifi olarak ayrılırlar. Atoller çevresinde mercanlar ve ortasında volkanik bir ada oluşan setlerden meydana gelir. Türkiye’nin özel konumundan ötürü Resifli kıyılar ülkemizde görülmez.

Kıyıların Meydana Gelişi ve Kıyıların Şekillenmesi

Kıyıların meydana gelişi ve kıyıların şekillenmesi üzerinde rol oynayan etkenler şu şekildedir:

1-) Litoloji ve Yapı: Yapı ile tabakaların litolojik özellikleri ya da kıyıyı ortaya çıkaran tabakaların durumu kıyı şekli üzerinde etkiler oluşturur. Mesela paralel kıvrımlar halinde kıyı çizgisine kıvrılmalar oluşturdukları sahada kıyı genelde düz bir uzanış gösterir. Böyle bir sahada aynı dirence sahip tabakalar ile deniz uzun bir mesafe boyunca ilişki kurmaktadır. Bu durum dalgalar ile çeşitli tabakalar arasında direnç farklarının oluşmasına neden olur. Ancak kıvrım doğrultusu kıyıya dik bir açı oluşturduğu zaman dalgalar farklı dirence sahip tabaklar ile ilişki kurarlar. Kısa bir süre sonra kıyının bazı kısımları daha fazla aşınır ve girintili çıkıntılı bir şekle sahip olur.
2-) İç Etken ve Süreçler: Kıyı şekillenmesinde iç etkenlerin etkileri iki farklı şekilde gerçekleşir. İlkinde kıyının asıl şeklini ve kıyı bölgesinin yapısını belirleyerek etki ederler. Kıyının yatay, kıvrımlı, diskordant örtülü ya da faylı olması, volkanik maddelerden meydana gelmiş olması gelişimi ve şekillenmesi üzerinde önemli rol oynar. İkincisinde ise taban seviyesinde değişikliklere sebep olarak polisiklik kıyı şekillerinin ortaya çıkmasına ve kıyı şekillenmesinde kesintilere yol açma şeklinde etki ederler.
3-) Dış ve Süreçler: Karaların şekillenmesi olayında görev alan dış etkenler arasında organizmaların aktivitesi, gel-git hareketleri, akıntılar ve dalgalar üzerinde durulur. Bu etkenlerin dışında rüzgarlar, akarsular, sellenme, kütle hareketleri, aynı zamanda çözülme gibi diğer dış etken ve süreçlere sıkı bir şekilde bağlıdır.
4-) Zaman Unsurunun Etkisi: Şekillenmenin zamanı ile ilişkili olarak kıyının geçirdiği gelişim devrelerinde zaman unsurunun doğrudan doğruya etkisi kendini göstermektedir. Dolaylı yoldan etkisi ise; bu gelişimde çeşitli özellikte polisiklik kıyı şekillerinin oluşmasına yol açması ile karışıklıkların ve kesintilerin meydana gelmesi şeklinde kendini gösterir.
5-) Kıyı Bölgesinin Jeomorfolojik Özellikleri: Kıyı çizgisinden başlayıp belirli bir uzaklık boyunca geriye doğru uzanan kıyı bölgesinden topografya özellikleri, hem asıl kıyı şeklini belirler hem de kıyının işlenmesi ve gelişimi üzerinde görev alarak oldukça önemli etki yapar. Burada 3 önemli olayı açıklamak gerekir; birincisi, asıl kıyı tiplerinin ortaya çıkışıdır. İkincisi, kıyıların çeşitli süreç ve etkenlerin etkisi altında şekillenmiş ve hala şekillenmeye devam etme olayıdır. Yeryüzünde halen gözlenmeye devam eden kıyı tipleri iki etkene bağlı olarak oluşmuştur. Bu etkenlerden biri tangresyon sonucunda deniz ile ilişki haline geçerek kıyı haline dönüşen bölgenin jeomorfolojik özellikleri, diğeri ise taban seviyesinin son pozitif hareketidir. Kıyı çizgisinin sürekli aynı yerde kalmamış aksine akışı esnasında bazen deniz bazen de karaya ilerlemiş olması ise üçüncü önemli olaydır.

Okyanusların seviyesi, iklimin değişmesinden dolayı okyanuslardan buharlaşan sular çok uzun bir süre boyunca buzul ve kar örtüleri şeklinde karaların üzerinde kalırsa alçalmaya başlar. Bu durum gerçekleşmez ise yükselme meydana gelir. Buzul Çağı’nda olan deniz ve okyanuslarda pek çok kez bu tür seviye değişmeleri yaşanmıştır. Buna örnek olarak Akdeniz’de olan seviye değişmeleri verilebilir.

Pleistonin devamı sırasında geçmişten günümüze doğru deniz seviyesinin genel bir alçalma eğilimi olduğudur. Kıtaların tektonik hareketler ile yükselmesi ya da okyanus tabanlarının derinleşmesi veya genişlemesi bu durumun sebebi olabilir. Holosen’de ortaya çıkan deniz seviyesindeki yükselme ve bununla ilişkili olarak hızlanan alüvyal birikme sonucu meydana gelen Dalaman ve Köyceğiz ovalarının gelişimi, bu çevredeki bazı tarihi yerleşme alanlarının gelişme ve kuruluşu ile yakından ilişkilidir.

Kıyı şekillenmesinde etkili olan faktörler şunlardır: