Levha Tektoniği Nedir? Levha Hareketleri Nelerdir?

Başlıklar

• - Levha Tektoniği Nedir?
• - Levhalarda Uzaklaşma - Ayrılma Hareketi
• - Levhalarda Yakınlaşma - Çarpışma
• - Levhalarda Yanal Yer Değiştirme - Sıyırma
• - Kara Kütlelerinin Yolculuğu
• - Levha Sınırları

Levha Tektoniği Nedir?

Levha tektoniği nedir? Levha tektoniği, yer kabuğunun yapı hareketlerini inceleyen bir bilimdir. Litosfer yerin dış kısmını oluşturur. Yaklaşık olarak 70 - 100 km kalınlıkta ve rijit özelliklerdedir. Litosfer büyük ve küçük levhadan meydana gelir. Bu levhalar plate olarak da bilinmektedir. Plate hareket halindedir. Üst mantonun litosfere kıyasla daha yumuşak, kısmen akıcı bölgesi olan astenosfer veya daha düşük hız zonu üzerinde kaymaktadır. Bilindiği üzere yer kabuğu katmanlardan oluşmaktadır. Yer kabuğunun katı olan en üst katmanı litosfer yani Taşyuvar olarak bilinmektedir. Litosferin en üst kesimi ise kabuk olarak bilinir. Litosfer daha alt kısımda yer alan astenosfer üzerinde hareket göstermektedir.

Litosfer birtakım parçalardan oluşur. Bu parçalar birbirinden farklı yönlerde hareket eder. Levha olarak bilinen bu litosfer parçaları milyonlarca yıldır hareket halindedir. Bu hareketlilik kıtaların ve okyanusların oluşmasına, bu süreçte dünyanın şeklinin değişmesine neden olmuştur. Jeoloji yer bilimidir. Jeolojinin levha hareketlerini inceleyen dalı vardır. Levha hareketlerini inceleyen dala Levha Tektoniği adı verilmektedir. Yapılan araştırmalar sonrasında levha hareketlerinin genellikle senede birkaç santimetre olduğu gözlemlenmiştir. Bu hareketlilik levha sınırları boyunca kayaların;

• Sıkışmasına,
• Kesilmesine,
• Kaymasına,
• Şiddetle deforme olmasına neden olmaktadır.

Levha sınırları boyunca yaşanan bu hareketlilik bazı olayların yaşanmasına neden olur. Bu hareketlilik sonucunda kayalar belli düzlemler boyunca kırılır. Bu kırılma sonucunda fay oluşur. Faylar boyunca ise enerji birikir. Faylarda biriken enerjinin boşalması da deprem olarak adlandırılır. Levha tektoniği kuramına göre yerin üst kısmı parçalara bölünmüştür. Yerin üst kısmı litosfer (kabuk ve üst manto), parçalar ise levhalardır. Yüzeyde bulunan levha hareketlerinin temel nedeni termal konveksiyon hareketleridir. Termal konveksiyon hareketleri yer içindeki ısı kaynağı nedeniyle manto içinde oluşur. Manto malzemesi ısınarak yükselir. Isınarak yükselen malzeme yükseldikçe soğur. Bu nedenle doğal olarak yerin iç kısımlarına doğru yeniden batar. Deprem ve volkanik hareketlerin nedeni bu durumla açıklanır. Levhaların birbiriyle olan etkileşimi levha hareketlerini 3 ana başlıkta toplar.

• Uzaklaşma - ayrılma
• Yakınlaşma - çarpışma
• Yanal yer değiştirme - sıyırma

3 ana başlığa ayrılan levha hareketleri aynı zamanda bu sınırlarda oluşan deprem ve volkanik faaliyetlerin niteliklerini belirlemektedir.

Levhalarda Uzaklaşma - Ayrılma Hareketi

Levhalar hareket halindedir. Bu hareketlilik nedeniyle birbirinden uzaklaşır. Astenosferden gelen eriyik kayaçlar yarıkları oluşturur. Eriyik kayaçlar yüzeye çıktıkça katılaşır. Katılaşan kayaçlar yer kabuğuna eklenir. Astenosferden gelen eriyik kayaçlar kuvvet uygulamaya, levhaların birbirinden ayrılmasına neden olur. Yaşanan bu ayrılma genellikle daha ince yapıya sahip olan okyanus tabanında görülür. Bu duruma örnek olarak Atlas Okyanusu verilebilir. Atlas Okyanusu ortasındaki sırt bu duruma iyi örneklerden biridir.

Kıtada yaşanan bu ayrılma yeni bir okyanus tabanını oluşturur. Doğu Afrika'da görülen ayrılma henüz bir deniz oluşması için yeterli değildir. Fakat gidiş o yöndedir. Uzaklaşan levhalar arasında litosfer çok ince yapıya sahiptir. Buralarda büyük depremlerin yaşanması için gerekli enerji birikimleri olmaz. Buralarda görülen depremlerin çoğu genelde yüzeye yakındır.

Levhalarda Yakınlaşma - Çarpışma

Levhalarda yakınlaşma ve çarpışma üç farklı şekilde görülebilir. Okyanusal ve kıtasal levhaların karşılaşmalarında yoğun olan okyanusal levha kıtasal levhanın altında kalır. Altta kalan kısım derine indiğinde ergimeye başlar. Magmanın bir kısmı ise kıta tarafında yanardağ kümelerinin oluşmasını sağlar. And Dağları buna en iyi örnektir.

İki okyanusal levhanın karşılaşmasında levhalardan biri diğerinin altına dalar. Magma yüzeye çıktığında okyanus tabanında yanardağ oluşturmaya başlar. Bu aktivite devam ederse yanardağ okyanus yüzeyini aşacak seviyeye gelir. Böylece adalar oluşur. Filipinler'de bulunan birçok ada da bu şekilde oluşmuştur. İki kıtasal levhanın karşılaşmasında genelde levhalardan biri diğerinin altında kalmaz. Levhalar arasında sıkışan bölümler ise yeni dağlar oluşturur. Himalayalar’da hala süren oluşum ise buna iyi bir örnektir. Yakınlaşan ve çarpışan levhaların arasında depremler oluşur. Bu depremler farklı derinliklerde ve büyüklüklerde olabilir.

Levhalarda Yanal Yer Değiştirme - Sıyırma

İki levha arasında görülen hareketlerden biri yanal yer değiştirmedir. İki levha birbirini sıyırarak yer değiştiriyorsa bu sırada litosferde artma veya azalma olmaz. İki levha arasındaki sürtünme çok fazla olduğundan harekete belirli bir direnç gösterirler. Bu bölgede artış gösteren gerilim ise periyodik büyük depremlerle çözülür. Bu levha hareketi Kuzey Anadolu fay hattında ve Kaliforniya'daki San Andreas fay hattında görülür. Bu tip levha hareketlerinde depremler oluşur. Oluşan depremler ise çoğunlukla yüzeye yakın veya orta derinlikte olmaktadır. Sürtünme ve kırılma uzunca bir hat boyunca oluşabilir. Buralarda büyük depremler görülebilir.

Kara Kütlelerinin Yolculuğu

1880 doğumlu olan Alman Jeofizik Uzmanı Alfred Wegener ilk defa yayınladığı bir makalede kara parçalarından bahsetmiştir. 1915 yılında yayınlanan makalede yeryüzündeki kara parçalarının 500 milyon yıl önce birbirine yapışık olarak bulunduğu yazıyordu. Parçalar Pangea ismiyle Güney Kutbunda bulunuyordu. Dünyanın yaşı 4.6 milyar yıl iken güneşin yaşı 5.5 milyar yıldır. Yapılan araştırmalar sonucunda güneşin hidrojen kaynağının yaklaşık 5 milyar yıl sonra tükeneceği tahmin edilmektedir. Yeryüzü kıta coğrafyasının bugünkü şeklini alması için yaklaşık 540 milyon yıl geçtiği düşünülmektedir. Bu coğrafyanın yeryüzünde en az 9 kez değiştiği, bundan sonra da en az 9 kez değişeceği varsayılabilir.

Yerkabuğunu oluşturan okyanus ve levhalar bir gölün üzerine serpilmiş sallar gibi birbirine çarpar, birbirinin altına girerek ya da birbirine sürtünüp sıyrılarak hareket eder. Bu hareketlilik yılda 3 cm ile 15 cm arasında değişebilir. Arabistan levhası kuzey - kuzeydoğu doğrultusunda hareket eder. Bu hareketlilik yılda 4.5 cm hızla devam eder. Hareketlilik sonucunda Arabistan levhası Anadolu levhasını devamlı sıkıştırmaktadır. Türkiye'de görülen depremlerin esas nedeni Arabistan levhasının bu hareketidir. Kıtalar yavaş yavaş birbirinden ayrılır. Ayrılan kıtalar saat akrebinin ters yönünde, kuzeye doğru hareket etmektedir.

Kıtaların birbirinden ayrılması daha belirgin bir hale gelmiştir. Ayrılan ve hareket halinde olan kıtalar böylece bugünkü halini almıştır. Bugünkü konumdaki kıtalar için bu konumun kalıcı olduğu söylenemez. Kıtaların bu konumu geçicidir. Çünkü kıtalar hareket etmeye devam etmektedir. 500 milyon yıl sonra yeryüzünü bugünkü haliyle bulmak imkansız olacaktır.

Levha Sınırları

Levhalar birbirinden uzaklaşır ve bu uzaklaşma sonrasında levhalar arasında sınır oluşur. Magmadan çıkan malzeme sınırın her iki tarafındaki levhaları yana doğru iter. Bu olayla genellikle okyanus ortası sırtlar oluşur. Levhalarda yanal atımlı hareket görülür. Bu hareketle iki levha ortak sınıra paralel olarak hareket eder. Bu tür yanal atımlı sınırlara örnek olarak Kuzey Anadolu fay hattı ve Kuzey Amerika'daki San Andreas fay hattı verilebilir. Levhalar sınırları boyunca hareket halindedir. Levhaların yer değiştirme değerleri farklılık gösterebilir. Hareketler yılda birkaç santimetreden onlarca santimetreye kadar ulaşabilir. Levha hareketlerinde yer kabuğunun tüm özellikleri etkilidir.

Yeryüzünde görülen levha hareketleri üzerine araştırmalar devam etmektedir. Yeryüzü alanı sabit olduğuna göre levha sınırlarında yaklaşma olduğunda bir miktar yüzeyin yok olması gerekir. Sınırlarda uzaklaşma olduğunda ise yeni bir levha yüzeyinin oluşması gerekmektedir. Bu doğrultuda birinci tür levha sınırlarına yıkıcı, ikinci tür levha sınırlarına ise yapıcı denilebilir. Üçüncü tür olan yanal yer değiştirme ise yanal doğrultulu veya dönüşüm olarak adlandırılabilir.

İlginizi çekebilir: Coğrafyada Paralel Nedir? Önemi ve Özellikleri Nelerdir?