Başlıklar
- - Dize Nedir?
- - Şiir ve Dize
- - Farklı Dizeleri İfade Eden Bazı Kavramlar
- - Bağımsız Dize Nedir?
- - Seçkin Dize Nedir?
Dize Nedir?
Sizlerden gelen ‘Dize nedir?’ sorununa yanıt verebilmek amacıyla yaptığımız kapsamlı araştırmaların sonucunu bu yazımızda paylaşıyoruz. Dize, şiirlerin her bir satırına verilen isimdir.
Şiir ve Dize
Dize, Türk Dili Kurumu tarafından ‘Şiirin satırlarından her biri’ olarak tanımlanmıştır. Dize kelimesi yerine ‘mısra’ kelimesi de kullanılmaktadır.
Günümüzde Türk Edebiyatı’na ait kaynaklar itibariyle dize ya da diğer adıyla mısranın tanımı konusunda ‘Ölçüsüz veya ölçülü bir satırı ifade eden nazım parçasına verilen isim.’ şeklinde ortak bir tanıma yer verildiği söylenebilir.
Bütün şiirler, dizelerden oluşur. Buna istinaden dizeyi; ‘Şiirleri oluşturan en küçük anlamlı nazım birimi’ olarak kavramlaştırmamız mümkündür.
Farklı Dizeleri İfade Eden Bazı Kavramlar
‘Dize’ kavramıyla birlikte kullanılan bazı terimler vardır. Bu isimlendirmeler dizelerin arasındaki anlam bakımından farklılıklara istinaden çeşitlendirilmiştir. Bu terimleri kısaca şu şekilde ifade edebiliriz;
- Bağımsız Dize
- Seçkin Dize
Bağımsız Dize Nedir?
Diğer adı ‘azade mısra’dır. ‘Mısrâ-i âzâde’ olarak da kaynaklarda geçmektedir. Hiçbir manzumenin yani diğer anlamıyla şiirsel bir yapının parçası olmayan dizelere verilen isimdir. Bu tür mısralarda yazar; tek bir mısra ile kendini, içinde bulunduğu durumu, ruh hâlini ya da okuyucularına vermek istediği mesajı açık bir şekilde yansıtabilmiştir. Muallim Naci, bu dize türünü kavramlaştırırken ‘Her biri başka söz değerinde olan mısralar.’ tanımını kullanmıştır.
Bu dizeler tek başlarına bulunabilir. Buna ‘mukabil azade mısra’ denir. Mukabil azade mısraya şu örnekleri verebiliriz;
- Hamiyetli ağa çoktur, hamiyetten eser yoktur. (Edip Bey’e ait bir dizedir.)
- Ne ararsan bulunur derde devadan gayri. (Osmanlı Dönemi’nde yaşayan hekimlerden olan Abdülhak Molla’nın eczanesinin kapısına astığı bir mısradır.)
- Zedüş-i palan ursan eşek yine eşektir. (Ziya Paşa’nın Terkîb-i Bend eserindeki bir dizedir.)
- Tekdir ile uslanmayanın hakkı kötektir. (Ziya Paşa’nın Terkîb-i Bend eserinde yer alan bir mısradır.)
Bağımsız dizeler tek bir dize şeklinde olabileceği gibi, beyit şeklinde oluşan ikili dizelerin ikisinde de bulunabilir. Bu bağımsız mısra türüne şu dizeleri örnek gösterebiliriz;
- Ahbab ile muhabbet hazlara lezzet imiş.
- Mağrur olana rağbet şeytana hürmet imiş. (Şahamettin Kuzucular’ a ait dizelerdir.)
- Mısrâ-i âzâde bunun dışında ikili dizeler içerisinde bir dizede görülmezken ikinci dizede görülebilir. Buna istinaden şu örneği verebiliriz;
- Hayâlinden gelir gam hâtıra cânâneden gelmez.
- Sitem hep âşinâlardan gelir bigâneden gelmez. (Nâbî’nin 5 beyitten oluşan gazel türündeki eserinde yer alan mısralardır.)
Yukarıda yer alan Nâbî’ye ait dizler içerisinde ‘Sitem hep âşinâlardan gelir bigâneden gelmez.’ mısrasında, bağımsız dize örneğini görebiliriz.
- Bağlanıp zülfünde bozdum ahdi de peymânı da.
- Çeşmini gördüm unuttum derdi de dermânı da. (Şeyh Galib’in gazel türünde verdiği eserler içerisinden alınmış bir örnektir.)
- Yukarıdaki Şeyh Galib’in kaleme aldığı dizelerin içinde, ‘Çeşmini gördüm unuttum derdi de dermânı da.’ mısrasının azade mısraya örnek teşkil ettiğini ifade edebiliriz.
- Bağımsız dizelerin çoğunlukla divan edebiyatında yer alan manzumelerde görüldüğü ve bu dizelerin genelde eserin en sonunda yer aldığı şeklinde bir genelleme de yapmamız mümkündür.
Seçkin Dize Nedir?
Osmanlıcada ‘mısrâ-i berceste’ olarak geçen dize diğer adıyla mısra türüne verilen isimdir. Divan edebiyatında daha fazla görülen bir tür olduğunu söyleyebiliriz.
Kolay bir şekilde akılda kalabilen, yoğun anlamlara sahip, sanatsal olarak değerli olan dizeler; seçkin dize olarak kavramlaştırılmıştır. Ragıp Paşa, bu konudaki görüşlerini ifade ederken; ‘Eğer maksud eserse mısrâ-i berceste kâfidir.‘ ifadesini kullanmıştır.
Divan edebiyatı döneminde tüm eserin kalite ve estetiğinden ziyade parçaların, yani şiiri oluşturan dizelerin; estetiğine, kalitesini, anlamsal yoğunluğuna önem verildiği için bu dönemde seçkin dize örneği veren şairler usta sayılmış ve bu şair ile kalemlerinden çıkan mısrâ-i berceste özelliğini içinde barındıran şiirlere büyük değer verilmiştir.
Seçkin dize veyahut mısrâ-i bercesteye örnek olarak aşağıdaki bazı dizeleri örnek gösterebiliriz;
- Çeşm-i insâf kadar kâmile mîzan olmaz
- Kişi noksânını bilmek gibi irfân olmaz. (Bursalı Tâlib Muhammed Bey / Tâlibî’ye ait mısralardır.)
- Tevbeler ittim ki itmeyim tevbe
- Tevbeye tevbe-i nasuh olsun (Sadrazam Bozoklu Kara Mustafa Paşa’ya ait dizelerdir.)
- Benem aşık ki rüsvalıkta tutdı şöhretim şehri
- Yazanlar kıssa-i mecnun’u hep yabane yazmışlar. (Nef’î tarafından kaleme alınmış mısralardır.)
İlginizi çekebilir: Şiir Nedir? Şiirin Özellikleri ve Çeşitleri Nelerdir?
Parnasizm (Şiirde Gerçekçilik) Nedir, Parnasizmin Özellikleri Nelerdir?
Yorumlar - Yorum yapmak için tiklayin