Borsa denildiğinde akla genellikle menkul kıymetler borsası gelse de, borsada hisse senetlerinin alım ve satımı dışında tahvil ve bonoların da alım-satım işlemlerinin yapıldığı bilinmelidir. Ticari mallar emtia ya da ticaret borsalarında, tahvil ve bonolar ise menkul kıymetler borsasında alınıp satılır. Borsa türleri, özellikleri ve yaptıkları tüm faaliyetler, sermaye piyasası kurulunun çıkarttığı mevzuatlarla bazı kurallara bağlanmıştır. Bu sayede sermaye piyasası araçlarının güvenli bir şekilde alınıp satılması sağlanmıştır.
Ülkemizde borsa kurma ve faaliyet gösterme işlemleri SPK (Sermaye Piyasası Kurulu) tarafından çıkarılan mevzuatlarla denetlenir. Bu mevzuata göre ülkemizde kurulmasına izin verilen borsa türleri; altın ve kıymetli maden borsaları, vadeli işlem borsaları, menkul kıymetler borsaları ve opsiyon borsalarıdır. Borsa türleri hakkındaki detaylı bilgilere geçmeden önce, borsa hakkında biraz daha bilgi verelim.
Borsa Nasıl ve Ne Zaman Kurulmuştur?
İlk borsa faaliyetlerinin Roma İmparatorluğu dönemine kadar gittiğini söyleyebiliriz. Roma İmparatorluğu, savaşlardan kazandıkları ganimetler sayesinde o dönemlerin en önemli ticaret merkezi haline gelmiştir. İmparatorluk içinde çok büyük ihaleler yapılmış ve tüccarlar bu ihalelere girmek için sermaye toplama gereksinimi duymuşladır. Bu amaçla kurdukları senetli şirketler ise aşırı ilgi görmüştür. Tabii ki şirket derken günümüzdeki gibi kurumlardan bahsetmiyoruz, ancak bu merkezler gösterdikleri faaliyetler açısından şirket niteliği taşıyorlardı. Senetli şirketlerin ilerleyen dönemlerde gelişmesiyle Roma’da ilk menkul kıymetler borsası kurulmuştur (MÖ 180).
İlk hisse senedi alım-satım faaliyetlerinin ABD’de gerçekleştiğine dair bulgular vardır. Yaklaşık 200 yıl önce menkul kıymetler borsasında yapılan işlere benzer işlemler yapılmıştır. ABD’de ihraç edilen ilk kıymetli belgeler, hükümetin çıkarttığı senetler ve tahvillerdir. Belgelerle finansman oluşturma amacına yönelik olan bu yöntemi, özel bankalar çok beğenmiş ve hisse senedi kullanarak para toplama işlerine girişmişlerdir. Bunun sonucu olarak da şirket hisselerinin satın alma dönemi başlamıştır.
Ülkemizdeki ilk borsa işlemleri İstanbul’da kurulmuş olan Galata Borsası ile başlamıştır. Osmanlı’da borsa kurulması fikri ise ilginç bir yolla ortaya çıkmıştır; hisse senedi çıkaran batıdaki anonim şirketler, bu senetleri Osmanlı’nın değişik bölgelerindeki yatırımcılara ulaştırmıştır. Bu senetlerin alım-satım işlemlerine aracılık yapanlar ise bankerler ve sarraflar olmuştur. Osmanlı’nın savaş nedeniyle borçlanması sonucunda tahviller çıkarılmış ve bunlar Avrupa borsalarında alınıp satılmıştır. Tüm bu gelişmeler Osmanlı’nın bir borsaya ihtiyaç duyduğu gerçeğini ortaya çıkarmış ve 1866’da “Dersaadet Tahvilat Borsası” kurulmuştur. 1906 yılında ise bu borsa düzenlenmiş, “Esham ve Tahvilat Borsası” adıyla faaliyetlerine devam etmiştir.
Menkul kıymetler borsasının kuruluşu 1980’li yıllara dayanmaktadır. O dönemlerde şirketler borsada işlem gören hisse senetleri çıkarmanın ve halka açılmanın önemini iyiden iyiye fark etmişlerdir. 1980’li yıllardan günümüze ise İMKB oldukça önemli gelişmeler yaşamış, fakat bu gelişmelerden en önemlileri yabancı yatırımcılara Türkiye’de bulunan her menkul kıymete yatırım yapma izninin verilmesi ve yaklaşık 104 milyon dolarlık Türkiye fonunun kurulması olmuştur.
Borsa Türleri Nelerdir, Hangi Faaliyetleri Yaparlar?
Menkul Kıymetler Borsası: Ülkemizde 6 Kasım 1983 tarihinde kurulan Menkul Kıymetler Borsasının amacı, yatırımcıların doğru, düzenli, dürüst ve açık işlem yapmalarını sağlamaktır. Bununla birlikte sermaye piyasasının ekonomideki faaliyetlerini arttırmayı da hedeflemektedir. Menkul Kıymetler Borsası, 2013 yılına kadar İMKB adıyla faaliyetlerini sürdürmüş ve daha sonra Borsa İstanbul adını almıştır. Bu değişimle birlikte Vadeli Opsiyon Borsası ile İstanbul Altın Borsasını da aynı çatı altında toplamıştır. Birinci el piyasalarında hisse senetlerinin ihraç işlemlerinin gerçekleştirilmesi sağlanırken, ikinci el piyasalarında ihraç edilen hisse senetlerinin alım-satım işlemleri yapılır.
Vadeli İşlem Borsası: Vadeli işlem borsasında, herhangi bir yatırım aracının daha önceden belirlenen bir tarihte ve fiyat üzerinden teslim edilmesine dayanan alım satım faaliyetlerinin yazılı olduğu vadeli işlem sözleşmeleri yapılmaktadır. Yatırımcıların riski dengeleme gereksinimiyle ortaya çıkan vadeli işlem sözleşmeleri, vadeli işlem borsalarında el değiştirmektedir. Bu borsa türünde birçok farklı işlem yapılır. Bu işlemler; emtia ile yapılan işlemler, hisse senedi endeksleriyle yapılan işlemler ve finansal varlıklar ile yapılan işlemlerdir. Emtialar ile yapılan işlemler, genel olarak kıymetli madenler ve temel mallarla yapılan işlemlerdir. Bahsettiğimiz emtialar ise canlı hayvan, buğday, bakır, pamuk, yün, kakao ya da kahve olabilir. Buna karşın finansal varlıklar; hisse senetleri, varantlar ve tahviller olabilir. Varant, dayanak bir varlığı ya da göstergeyi, elinde bulunduran kişiye daha önceden belirlenmiş bir fiyattan, belirli bir tarihe kadar satma veya alma hakkı veren, bu hakkın nakit uzlaşı yoluyla kullanıldığı menkul kıymet niteliğinde olan bir sermaye aracıdır.
Kıymetli Maden ve Altın Borsası: 26 Temmuz 1995 tarihinde “İstanbul Altın Borsası” adıyla faaliyete başlamıştır. Menkul kıymetler borsasında bahsettiğimiz üzere, 2013 yılına kadar tek başına faaliyetlerini sürdürmüş ve ilerleyen dönemlerde Borsa İstanbul’un çatısı altına girmiştir. Daha sonra adı “Borsa İstanbul Kıymetli Taşlar ve Kıymetli Madenler Piyasası” olmuştur.
Opsiyon Borsası: Seçmeli işlem borsası olarak da bilinen Opsiyon borsası, sözleşmelere dayalı olarak yapılan borsalardır. Sözleşmeye sahip olan taraf, aynı zamanda yatırım aracını sözleşmede belirlenmiş tarihte ya da vadede belirlenmiş fiyatta alma veya satma hakkına da sahiptir. Bahsedilen yatırım aracı; döviz, kıymetli evrak ya da farklı bir şey olabilir. Sözleşmede belirlenen tarih sayesinde, sözleşmeye sahip olan taraf ileri bir tarihte kararını verebilir. Yatırım aracının fiyatı düşerse bu hakkını kullanmaz, ancak fiyat yükselirse kullanır. Yatırımcının buradaki kaybı, daha önceden ödediği opsiyon tutarı olacaktır, fakat bu meblağ çok yüksek değildir ve bu yöntem, yatırımcıların risk almak istemedikleri zaman seçtikleri bir yöntemdir.
Borsaların Görevleri Nelerdir?
- Borsaya dahil olan maddelerin, borsadaki alış satışını tescil ve tanzim etmek,
- Gerekli belgeleri düzenlemek,
- Üyelerin ihtiyaç duyduğu belgeleri vermek ve bu belgelerle ilgili gereken hizmetleri yapmak,
- Borsaya dahil olan maddelerin, borsada oluşan günlük fiyatlarını tespit ve ilan etmek,
- Yurtiçi fuar hakkında yapılacak başvuruları değerlendirerek birliğe teklifte bulunmak,
- Alıcının ve satıcının, teslim alma ile ödeme hakkında olan yükümlülüklerini, fiyatlar üzerinde etkili olan şartları, muamelelerin tasfiye koşularını ve ihtilaf olduğunda ihtiyari tahkim usullerini belirten düzenlemeleri ve birliğin tasdikiyle yürürlüğe girecek olan düzenlemeleri yapmak, internet ağları ve elektronik ticaret konularında üyelerine yol göstermek,
- Borsa işlemlerine ait olan konularda ilgili resmi makamlara dilek, başvuru ve tekliflerde bulunmak, üyelerin hepsinin veya bir bölümünün menfaati olduğu takdirde, bu üyeler adına ya da kendi adına dava açmak,
- Rekabeti bozabilecek nitelikteki anlaşma ve kararları, uyumlu eylem niteliğindeki faaliyetleri denetlemek ve tespiti halinde gerekli mercilere bildirmek,
- Borsaya dahil olan maddelerin vasıflarını ve tiplerini belirlemek üzere teknik bürolar ile laboratuvarlar kurmak ya da kurulmuş olanlara katılım göstermek.
- Mevzuat ile bakanlıklara ya da diğer kurum ve kuruluşlara (kamu) verilen görevlerin, kanunda belirtilmiş amaçlar ve görev alanı çerçevesinde borsalara verilmesi halinde yürütülmesi,
- Bölgeleri içinde bulunan borsaya ilişkin örf, adet ve geleneklerin tespit edilmesi, bakanlığın onayına sunulması ve ilan edilmesi,
- Mevzuatın ve ilgili kanunlar çerçevesinde bakanlık ile birliğin verdiği görevlerin yapılması.
Yorumlar - Yorum yapmak için tiklayin