Pekiştireç Nedir? Olumsuz Örnekleri, Birincil ve İkincil Pekiştireç

Başlıklar

• - Pekiştireç Nedir?
• - Pekiştireç Kategorileri
• - Olumlu Pekiştireç
• - Olumsuz Pekiştireç
• - Diğer Pekiştireçler
• - Sosyal Pekiştireç
• - Sembolik Pekiştireç
• - Etkinlik Pekiştireci
• - Nesnel Pekiştireç
• - Pekiştireç Konusunda Dikkat edilmesi Gerekenler

Pekiştireç Nedir?

Her insan günlük yaşamında pek çok davranış sergiler ve bütün bu davranışlar küçüklükten itibaren yaşadığımız bir öğrenme sürecinin getirisidir. Doğru bir davranışı kazanmak için devamlı olarak tekrarlamak gerekir. Tekrarlanan ve kazanılmış davranışlara pekiştirilmiş davranışlar adı verilir ve bu noktada pekiştirmek ve pekiştireç kavramları karşımıza çıkar. Özellikle de pekiştireç nedir sorusu çok fazla akıllara gelir.

Pekiştireç en genel tanımıyla bir davranışın tekrarını sağlamak, dolayısıyla sıklığını gerçekleştirmek için organizmaya verilen uyarıcılardır. Yani bir davranışı kuvvetlendiren uyarıcılara pekiştireç denir. Eğitim bilimlerinde pekiştireçler farklı şekillerde kullanılır ve çocukluktan itibaren pekiştireçlerden yararlanılır.

Pekiştireç bir ortama eklenip çıkarıldığında davranışın yapılma sayısını ve sıklığını arttırır ya da azaltır. Davranışın sıklığını belli bir uyarıcı sayesinde arttırmaya ise pekiştirme denir. Bu detaydan yola çıkarak da pekiştirme ile pekiştirecin farklı şeyle olduğunu söyleyebiliriz.

Özellikle çocukların gelişimleri sırasında pekiştireç önemli bir davranış detayıdır. Çünkü pekiştireçte amaç; bir davranışın tekrarının sağlanmasını istemek, buna yönelik organizmaya uyarılar göndermek ve bir davranışı kuvvetlendirecek seviyeye getirecek uyarılar vermektir. Doğru ve zamanında yapılan pekiştireçler sayesinde çocukların gelişimi pozitif manada desteklenebilir.

Tarihsel kökenine baktığımız pekiştireç 1913 yılına dayanmaktadır. Thorndike’ın The Psychology of Learning adlı çalışmasında pekiştireç kavramı geçmektedir. Buna göre öğretme, öğrenme ortamında genel kabul gören olumlu davranışın kalıcı hale getirilmesi adına yapılan her türlü etkinlik pekiştireç kapsamındadır. Bir şeyin pekiştireç olabilmesi içinse olumlu bir davranışın gösterilmesiyle sonuçlanmasıdır. Olumlu davranışın da kalıcı ve sürdürülebilir olması gerekmektedir.

Pekiştireç Kategorileri

Pekiştireçler etkilerine ve ihtiyaç türlerine göre farklı kategorilere ayrılmaktadır. İhtiyaç türlerine göre birincil ve ikincil pekiştireçler olarak ayrılmaktadırlar. 

Etkilerine göre ise pekiştireçler en temelde olumlu ve olumsuz pekiştireç olmak üzere ikiye ayrılır. Fakat bunları çoğaltmak mümkünüdür. Böylece daha detaya inilmekte, daha farklı yöntemler öne çıkabilmektedir. Bu açıdan başlıca pekiştireç kategorileri şunlardır:

• Olumlu pekiştireç, 
• Olumsuz pekiştireç,
• Sosyal pekiştireç,
• Sembolik pekiştireç,
• Faaliyet pekiştireci,
• Nesnel pekiştireç.

Olumlu Pekiştireç

Olumlu pekiştireç organizmaya verildiğinde davranışın yapılma ihtimalini arttıran, organizmaya haz veren uyarıcılardır. Bir olumlu pekiştireç ortama eklendiğinde davranışın hem yapılma sıklığını arttırır hem de sürekli hale gelmesini sağlar. Organizmanın da istediği olumlu pekiştireçtir ve bu uyarıcılar ona cazip gelir.

Mesele Merve Hanım oğlu yemekten önce ellerini yıkarsa, yemekten sonra oğlunun en sevdiği çerezleri sofraya getirmektedir. Burada istenen, çocuğun sofraya ellerini yıkayarak oturmasıdır. Sevilen çerezler ise olumlu uyarıcıdır.

Yine Ali eve gelen kuzenleriyle oyuncaklarını paylaşan kızına gülümsemiş ve aferin demiştir. Buradaki istenen davranış paylaşımcı olmaktır. Kullanılan olumlu uyarı gülümseme ve aferin kelimesidir.

Bu noktada karşımıza birincil ve ikincil olumlu pekiştireç kavramları çıkmaktadır. Birincil olumlu pekiştireç fizyolojik ihtiyaçların karşılanmasını sağlar. Öğrenmeye bağlı olmaz. Klasik koşullanmadaki koşulsuz uyarıcı tam da birincil olumlu pekiştireçtir. Uyku, sevgi, yiyecek, içecek, solumak gibi.

Birincil olumlu pekiştireç, yaşamsal değeri olan bütün biyolojik ve fizyolojik ihtiyaçları kapsar. Yukarıdaki örnekte Merve hanımın oğluna yaptığı birincil olumlu pekiştireçtir. Mesele bir annenin çocuğuna tuvalet eğitimi kazandırmak için ihtiyacı için tuvalete her gittiğinde onar bir çikolata vermesi gibi.

İkincil olumlu pekiştireç fizyolojik ihtiyaçları karşılamasa da organizmanın sahip olmak isteyeceği pekiştireçleri ifade eder. Öğrenilmiştir ve klasik koşullanmadaki koşullu uyarıcı ikincil olumlu pekiştireçtir.

İkincil olumlu pekiştireç doğrudan bir ihtiyacı karşılamaz. Fakat birincil pekiştireçlerle ilişkilendirildiklerinde pekiştireç özelliği kazanılır. Mesela bir çocuğun para ile şeker alması veya aferin dendiğinde gülümsemesi buna örnektir. Para ve aferin başta nötr iken yiyecek ve sevgi ile birleşince uyarıcı haline gelmektedir.

Olumsuz Pekiştireç

Olumsuz pekiştireç organizma için rahatsızlık veren, hoş olmayan, kaçınılmak istenen ve ortamdan çıkarıldığında istenen davranışın yapılma olasılığını ve sıklığını arttıran uyarıcılara verilen isimdir. Olumsuz pekiştireçler organizmaya rahatsızlık verir. Mesela baş ağrısından dolayı ders çalışamayan öğrencinin ağrı kesici alması. Ya da iyi hal gösteren bir mahkûmun cezaevinden tahliye tarihinden daha erken tahliye edilmesi. İlkinde ağrı ortadan kaldırılmakta, ikincisinde iyi halin devamı için uyarıcı kullanılmaktadır.

Olumsuz pekiştireç kendi içinde ikiye ayrılır:

• Birincil olumsuz pekiştireç: Bu tür pekiştireçler organizmaya zarar veren, yaşamı tehdit eden uyarıcılardır. Mesela dayak, elektrik şoku, aşırı sıcak, aşırı soğuk, yüksek ses, azarlama, acı çekme, pis koku birincil olumsuz pekiştireçlerdir. 
• İkincil olumsuz pekiştireç: Bir nötr uyarıcının birincil olumsuz pekiştireçle ilişkilendirilmesi sonucu pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılara ikincil olumsuz pekiştireç adı verilir. Mesela soba ilk başta küçük bir çocuk için nötr uyarıcıdır. Fakat çocuk bir kez sobaya dokunup eli yandıktan sonra artık soba ile yakıcılık ilişkisi kurulmuştur. Böylece yapıcılığın etkisi soba ile paylaşılmış olur ve artık soba soğukken de çocuk sobaya dokunmaz

Yine öğretmenin hakaret etme ya da surat asma gibi uyarıcılar kullanarak öğrenciye ödev yaptırma davranışı kazandırması ikincil olumsuz pekiştireçtir. Bu noktada ekseriyetle olumsuz pekiştireç ile ceza karıştırılmaktadır. Aslında bu ki kavram birbirinden tamamen farklıdır. Cezada davranışın sıklığı azalmaktadır. Fakat olumsuz pekiştireçte davranışın sıklığı arttırılır.

Diğer Pekiştireçler

Pekiştireçler en temelde olumlu ve olumsuz olarak ayrılabilirken bunun yanında sosyal, sembolik, faaliyet, nesne pekiştireci kategorilerinden de bahsetmek gerekir. Bu pekiştireçler hem olumlu hem de olumsuz pekiştireç özelliği gösterebilirler. Uyarıcının şekline göre olumlu ya da olumsuz olduğu değişir.

Sosyal Pekiştireç

Sosyal pekiştireçler sözel ifade ve beden hareketleri şeklinde olabilmektedir. Bireyi sosyal açıdan onurlandıran ya da tam tersi etki yapan pekiştireçlerdir. Aferin, gülümseme, övme, kucaklama, sarılma, ciddiye alma, azarlama, hakaret etme, saygı, yerme, onaylama vs. sosyal pekiştireç örnekleridir.

Bir öğretmenin çocuğun yazdığı yazılara imza atması, yaptığı resimlere yıldız koyması, bunları duvara asması birer sosyal pekiştireçtir.

Sosyal pekiştireçler yerinde ve zamanında kullanıldığı taktirde istenen sonuçlara ulaşılabilir. Günlük hayatımızda farkında olarak ya da olmayarak çoğu kez sosyal pekiştireç kullanırız. Oldukça etkili ve olumlu sonuçlar verdiğini görebiliriz. Eğitim açısından da çocuk iyi bir iş yaptığına inandığında, bir övgü beklediğinde sosyal pekiştireçlerden yararlanabiliriz.

Sosyal pekiştireçlerde kullanılan sözcükler, jest, mimik uyumları, ses tonu uyumlu olmalıdır. E kadar doğal ve içten olursa etkisi o kadar iyi olur. Fakat sık sık ve gelişigüzel yapılan övgüler de etkisini kaybedecektir. Bu yüzden çocuğun her yaptığı övüldüğü taktirde pohpohlanmaya çalışır ve bunu almadan iş yapmaz hale gelir. Bu nedenle gerekmediği taktirde sosyal pekiştireçlerden kaçınılmalıdır.

Sosyal pekiştireçlere hedef davranışın her aşamasında başvurulabilir. Mesela diş fırçalama eyleminde çocuk fırçayı eline aldığında aferin denilip, macun sürdüğünde çok güzel, devam et gibi sözlerle takdir edilerek motivasyonu arttırılabilir. Sevgi, şefkat, övgü sözcükleri çocuğa önem veren bir mesaj aktarır. Onların özgüvenlerini de besler. Bununla birlikte aynı pekiştireç bütün çocuklarda aynı etkiyi yapmayabilir. Bu nedenle çocuğun hoşlandığı tespit edilmeye çalışılmalıdır. Bazıları alkıştan, bazıları övgüden hoşlanabilir. Bu noktada ebeveyn ya da öğretmenin farkındalığının yüksek olması gerekir.

Sembolik Pekiştireç

Sembolik pekiştireçler tek başlarına anlam ifade etmeyen; ancak diğer pekiştireçlerle ilişkili olduğunda anlam kazanan pekiştireçlerdir. Diğer pekiştireçler kullanıldığı halde istenen neticenin alınamadığı hallerde sistemli ve tutarlı şekilde sembol pekiştireçler uygulanırsa çocuğun motivasyonu arttırılabilir. Yıldız, sayı, kupon gibi sembollerden yararlanılır. Olumlu her davranış ardından bir sembol bedel olarak verilir. Mesela çocuk ödevini zamanında bitirdiği taktirde bir yıldız alır. Biriken yıldızlar önceden değeri belirlenmiş bir içecek, yiyecek ya da nesne pekiştireç ile değiştirilir.

Sembolik pekiştireç sürecinden önce çocuğa sistem hakkında detaylı bilgi verilir. İki liste hazırlanarak birisine olumlu, diğerine olumsuz davranışlar eklenir. Her davranışın karşısına bir değer konur. Tabloda marka, kart, jeton gibi semboller kullanılacaksa davranışın karşısına ederince sembol yapıştırılır. Çocuk istenen davranışı sergilediğinde kazandığı sembol takdim edilir. Bunları bir kutuda ya da alanda biriktirir.

Eğer davranışın bedel puan şeklinde belirlenmiş ise çocuğun kazandığı puanlar listeye yazılır. Çocuk olumsuz bir davranış sergilediğinde ise olumlu davranıştan kazandığı sembol geri alınır. Geri alma işlemi sistem uygulanmaya ilk başladığında değil, birkaç gün ya da hafta sonra başlatılır. Böylece çocuk sembol kaybetmemek amacıyla olumsuz davranışlarını azaltmaya yönelir.

Hazırlanacak diğer listede ise içecek, yiyecek, etkinlik, nesne gibi pekiştireçler ve her pekiştirecin karşısına değeri yazılır. Çocuklar topladıkları sembolleri buradaki pekiştireçlerle değiştirir.

Sembolik pekiştireçlerde sembol seçimi önemli bir detaydır. Okuma, yazma ya da sayıları bilen çocuklar için puan sistemi uygulanır. Diğerleri içinse kart, jeton ya da marka sistemi uygulanabilir. Sembol seçimi öğrencilerin ilgilerine göre yapılırsa daha iyi olur.

Etkinlik Pekiştireci

Bireyin yapmaktan hoşlandığı etkinliklere etkinlik pekiştireci ya da faaliyet pekiştireci adı verilir. Müzik dinlemek, parka gitmek, top oynamak, bilgisayar oyunu oynamak gibi faaliyetleri etkinlik içerikli pekiştireçler arasında gösterilebilir. Hafif düzeydeki zihinsel engelli çocukların da etkinlik içerikli pekiştireçler ilgisini çekecektir.

Etkinlik içerikli pekiştireçlerden hoşlanan çocuklar yalnızca başarı gösterdikleri durumlarda pekiştirilmelidirler. Mesela ödevini yap, bisiklet sürmeye çıkalım dendiğinde çocuk hızla ödevini yapmaya yönelir. Fakat her gün çıkıp bisiklet süren bir çocuk için ödevi sonrası bisiklete binmek de cazip gelmeyecektir. Dolayısıyla nesnel pekiştireçler, somut nesnelerdir.

Nesnel Pekiştireç

Her ne kadar çocukların davranışlarını değiştirmek ve yeni beceriler kazandırmak için ilk akla gelen sosyal pekiştireçler olsa da bunlar yeterli değildir. Nedeni, çocukların daha büyük motivasyon ihtiyaçlarının olmasıdır. Sosyal pekiştireçler ile birlikte nesnel pekiştireçler de verildiği taktirde onlara yeni bilgi ve beceriler kazandırabilir. İstenmeyen davranışların kontrolü daha rahat sağlanabilir. Araştırmalara göre ağır ve orta düzey zihinsel engelli çocukların sosyal ve etkinlik içeriği olan pekiştireçlere duyarsız oldukları tespit edilmiştir. Bu çocuklara yeni beceriler kazandırmada nesnel pekiştireçler tercih edilmelidir.

Nesnel pekiştireçlerin başarılı olabilmesi adına belli bir sistem dahilinde verilmesi icap eder. Rastgele pekiştirme bir anlam ifade etmez. İlk husus ise pekiştireç olarak seçilecek şeyin çocuğa hitap etmesidir. Mesela kazak, ayakkabı, pantolon, bebek, düdük, araba, top, ip, kalem, silgi, boncuk, yapboz, boyama kitabı, oyun CD’si, poster, çıkartma, kitap, resimli kart etkinlik nesnel pekiştireç olabilir. Dolayısıyla çocukların sevdiği ve ilgisini çeken giyecekler, oyuncaklar, kartpostallar ve başka nesneler tercih edilebilir.

Pekiştireç Konusunda Dikkat edilmesi Gerekenler

Eğitimde pekiştireç son derece önemlidir. Pekiştireçlerin doğru ve zamanında kullandırılması öğrencilerin istendik davranışları pekiştirerek yapılma sıklığını arttırmalarını sağlar. Ancak burada en önemli huşu pekiştireçlerin zamanında verilmesi gerektiğidir. Eğitimci, öğretmen buna dikkat ettiği taktirde öğrenci de hangi davranış sonrası pekiştireç aldığının ayırımına varabilir. Bu yüzden pekiştireç, olumlu davranışın hemen ardından verilmelidir. Eğer olumlu davranıştan çok sonra pekiştireç verilirse gerekli davranışın pekiştirilemediği görülür.

Pekiştirecin kesinlikle kolay ulaşılabilir, ekonomik ve uygulanabilirliğine dikkat edilmelidir. Çabuk doyuma yol açacak biçimde olmamalıdır. Davranışla pekiştirecin büyüklüğü orantılı olmalı, özellikle de küçük bir davranış için büyük bir pekiştireç verilmemesine dikkat edilmelidir.

Eğer davranış sıklık kazanmışsa pekiştireç hafifletilebilir. İlk zamanlarda daha sık verilen pekiştireç, ilerleyen zamanlarda daha seyrek pekiştirilebilir. Çocuk, davranışı bağımsız biçimde yapar olduğundaysa pekiştirecin kaldırılması gerekir.

Zaman zaman bir pekiştireç etkisini kaybedebilir. Bu durumdaki pekiştireçler başka pekiştireçlerle değiştirilir. Devamlı tutarlı olunmalıdır. Tutarlılık hem istenen davranışlar her gösterildiğinde hem de aynı davranışa aynı pekiştireç verilmesinde gösterilmelidir.

Pekiştireç, olumlu davranışın hemen ardından verilmelidir. Ertelediğiniz taktirde unutabilirsiniz ve bu, uygulanmaya çalışılan sisteme zarar verebilir. Pekiştireç uygulamasına anne, baba, eğitimci ve çocuk birlikte katılmalıdır. Özellikle ebeveynlerle öğretmenin tutumları birbirini destekler mahiyette olmalıdır. Somut ya da sosyal pekiştireçlerden sadece birisi kullanılmamalı, somut pekiştireçlerle birlikte sosyal pekiştireçler de sağlanmalıdır.

Çocuklar zaten çok sevdikleri bir konuda pekiştireç kullanılmamalıdır. Çocuğun zaten yapmaktan hoşlandığı, sürekli heves ettiği, alışkanlık yaptığı olumlu davranışlarına pekiştireç verilmemelidir. Alışkanlık haline gelmiş olumlu davranışlar için sosyal pekiştireçleri kullanmak daha isabetlidir. Pekiştireç mutlaka gereğince verilmelidir. Gereğinden fazla pekiştireç verilmesi anlamsızlığa yol açar. Dolayısıyla etkileri oldukça fazla olan pekiştireç uygulamasının doğru yapılması hayati önem taşımaktadır.

İlginizi çekebilir: Teknik Yetenek Nedir? Özellikleri Nelerdir?