Kortizol Nedir? Sağlığa Etkileri Nelerdir? Kortizol Eksikliği ve Yüksekliği Durumlarında Vücutta Ne Olur?

Başlıklar

• - Kortizol Neye Yarar?
• - Kortizolün Sağlığa Etkileri Nelerdir?
• - Kortizol Eksikliği
• - Kortizol Yüksekliği

İnsan vücudu bir makine gibi işlemektedir ve hem içerden hem de dışardan gelen etmenlere karşı tepki göstermektedir. Salgılanan hormonlar bunun en bariz örneğidir. Vücudumuz tehlike anında hayatta kalmaya odaklanır ve bunun için kortizol adlı bir hormon salgılar. Peki, kortizol nedir?

Kortizol aynı zamanda stres hormonu olarak adlandırılır. Böbrek üstü bezlerinde (adrenal) üretilen ve tehlike anında salgılanan bu hormona kortizol adı verilir. Hayati öneme sahip olan kortizol hormonu gün içinde devamlı değişen oranlarda salınır. Stres durumlarında hormonun salınımı artar ve vücudun vereceği reaksiyonları dengelemeye çalışır. Dolayısıyla stres seviyesini düşürmek kortizol oranını da düşürmektedir.

Kortizol Neye Yarar?

Kortizol hormonunun en temel görevi baskı, tehlike gibi hallerde zihinsel, fiziksel ya da ruhsal strese karşı savunma mekanizmasını tetiklemektir. Örneğin herhangi bir tehdit anında beyindeki hipotalamus alarma geçer. Hipofiz bezi gerekli miktarda kortizol üretimi gerçekleştirmeye ihtiyaç duyar ve bunun için böbreküstü bezlerini harekete geçirir. Bu sayede vücut kaçma, savaşma gibi tepkiler ortaya koyar.

İnsan vücudundaki hücrelerin büyük çoğunluğunda kortizol alıcıları vardır. Bu nedenle bu hormon kan dolaşımına salındığında pek çok hayati görevi yapar. Özellikle de mide bozukluğu, hızlı kalp atışı, ağız kuruluğu, ishal, panik gibi reaksiyonları bastırır. Yine vücut enerjisini arttırarak mücadele edebilmek için güç verir. Bunlar dışında kortizolün başlıca görevleri şunlardır:

• Kan basıncının korunmasına yardımcı olmaktadır.
• Kan şekeri seviyesini arttırmak amacıyla proteini glikoza dönüştürmektedir. Sabit tutmak içinse insülin hormonuyla beraber çalışmaktadır. 
• Ani enfeksiyon gelişimini önlemektedir. 
• Antikor üretmekte, böylece vücudun savunma mekanizmasını arttırmaktadır. 
• Bağışıklık sisteminin düzenlenmesine destek olmaktadır. 
• Yağ, karbonhidrat ve protein kullanımını yönetmektedir. 
• Hafızayı korumaktadır.
• Tuz, su dengesini kontrol etmektedir.
• Uyku ve uyanıklık döngüsünün düzenlenmesine destek olmaktadır.

Kortizolün Sağlığa Etkileri Nelerdir?

Kortizol insan sağlığını çeşitli yönlerden etkiler. Kısa süreli salgılanan kortizol vücudun direncini arttırmakla birlikte etkileri hormonun vücutta hangi sıklıkla dolaştığıyla ilişkilidir.

Stres anında vücutta kortizol salgılanır ve enerji için kullanılacak kan şekerini kan dolaşımına dahil eder. Bunu da kan şeker oranını ayarlamakla görevli insülini baskılayarak gerçekleştirir. Bunun neticesinde kan şekeri depolanmak yerine rahatlıkla kullanılır. Üstelik kan basıncını yükseltmek için atardamarları daraltır. Bu durumda tehlike altındaki kişi ya kaçacak ya da mücadele edecektir.

Stres esnasında hem kortizol seviyesi hem de kan şekeri artmaya devam eder. Bir süre sonra stresin etkisini kortizol azaltıp dengeler. Kortizol seviyesinin küçük artışları strese karşı olumlu etkiye sahiptir. Fakat kronikleşen stres halinde devamlı kortizol salgılanması zararlıdır.

Kortizol seviyesi yüksek kan şekeri diyabet ve insülin direncinin en temel nedenlerindendir. Vücut herhangi bir stresle karşılaştığında kortizol hormonunun yükselmesi insülinin görevini yapamamasına sebebiyet verir. Bu durumda kan şekeri giderek yükselir. Söz konusu durum kronikleşir ise insülin direnci olur ve diyabet riski yükselir.

Kortizol ile birlikte stresin etkisini azaltmak için atardamarlar daralır. Bu durumda kan basıncı, yani tansiyon artar. Eğer söz konusu durum sürekli tekrarlanır ise yükselen tansiyon kan damarlarına zarar vererek hipertansiyonu gelişimine yol açabilir. Hatta kalp krizi riski doğabilir. Yoğun stres ya da kortizol ilaçlarının bilinçsiz kullanımı kalp rahatsızlıklarını, kalp krizi kaynaklı ölümleri arttırmaktadır.

Kortizol seviyesi vücutta bir iltihaplanma olduğunda artmaktadır. Bu durum ani tehlikelere karşı olumlu bir gelişmedir. Fakat stres hormonu yükselişi kronikleşir ise bağışıklık sistemi zayıf kişilerde savunmasızlık artar. Bu da haşimato, vitiligo gibi hastalıkların tetiklenmesine neden olabilir.

Kortizol ile depresyon arasında ilişki vardır. Kortizol eksikliği ya da fazlalığı panik yada depresyon hissi yaratabilir. Kaygı düzeyi yükselerek anksiyete meydana gelebilir. Özellikle yüksek kolesterol majör depresyon başlangıcında bu durumun önemli payı vardır. Yine uzun süreli kortizol salınımı beyinde hafıza nöronlarının üretimini azaltabilir. Aynı zamanda küçülmeye de yol açabilir. Sonucunda da çeşitli hafıza sorunları, Alzheimer’a sebebiyet verebilir.

Kortizol salınımı ile cinsellik arasında da bağ vardır. Hormon fazla salındığı zaman cinsel performans düşebilmektedir. Kanda kortizol seviyesi fazlalaştığında adrenalin bezlerindeki steroid hormonları baskılanmakta, bu da cinsel aktivite ve üreme sistemine zarar verebilmektedir. Cinsel isteksizlik en genel sonuç olduğu gibi erkeklerde testis küçülmesi ve iktidarsızlaşma baş göstermektedir. Kadınlarda da yumurtaların küçülmesine ve kısırlığın artmasına neden olabilmektedir. Hamile kadınlarda kortizol salınımının artması düşük yapma riskini ve erken doğum riskini çoğalmaktadır.

Kortizol ile cushing sendromu arasında bağ vardır. Kandaki kortizol seviyesinin fazlalığı cushing sendromuna yol açabilmektedir. Luğus, astım, romatoid artrit gibi iltihaplı rahatsızlıkların tedavilerinde kullanılan yüksek düzeyli kortizollü ilaçlar söz konusu sendromu geliştirebilmektedir. Vücudun herhangi bir yerinde meydana gelen tümörler kortizol üretimini arttırıp sendroma sebebiyet verebilmektedir. Cushing sendromunun en yaygın belirtileri hipertansiyon, kilo artışı, dikkat ve konsantrasyon kaybı, hafıza sorunlarıdır.

Ayrıca cushing sendromu kas güçsüzlüğüne, susuzluk artışına, ciltte morluklara, sık idrara çıkmaya, ciltte çatlaklara, cinsel isteksizliğe, yüzde kızarıklıklara neden olabilmektedir. Kadınlarda adet düzensizlikleri de meydana gelebilmektedir.

Kortizol Eksikliği

Kortizol seviyesi belli aralıklarda olmalıdır. Yetişkinlerdeki normal kortizol değerleri günün belli dilimlerine göre şöyledir:

• Sabahları 0,25-0,60 mg/dl,
• Öğlenleri 0,08-0,20 mg/dl,
• Akşamları 0,04-0,13 mgr/dl,
• Geceleri 0,02-0,07 mgr/dl.

Kortizol seviyesinin tespiti için çeşitli testler kullanılır. Kortizol kan testi, kortizol idrar testi, kortizol tükürük testi bunlardan en çok kullanılanlardır. Kişinin yaşına, cinsiyetine, sağlık geçmişine, uyku düzenine göre referans değerler ve sonuçlar farklılaşabilir. Eğer kortizol seviyesi normal değilse altında yatan nedenlerin tespiti için başka testler yapılabilir. Gerektiğinde tedaviye başvurulabilir. Stres, hamilelik, enfeksiyon, doğum kontrol hapları ve diğer ilaçlar kortizol seviyesi sonuçlarına etki edebilir.

Adrenal bezler yeterince kortizol üretmediğinde kortizol eksikliği baş gösterir. Bunun nedenleri kafa travması, tümör gibi nedenlerle adrenal bezlerinin kortizol üretememesi olabilir. Yine adrenal bezlerinde kusur olması olabilir. Adrenal bezlerinin işlevlerini yerine getirememesi ya da alınması olabilir. AIDS, verem, aşırı kan kaybı, enzim bozuklukları gibi rahatsızlıklar kortizol eksikliğine neden olabilir.

Kortizol eksikliği halinde aşırı yorgunluk, ciltte değişiklikler, aşırı kilo ve kas kaybı, ruhsal gelgitler belirti olarak ortaya çıkabilir. Çocuklarda Addison hastalığı meydana gelebilir.

Kortizol eksikliği az miktardaysa ilaç kullanılmaz. Fakat aşırı ise prednizon ya da hidrokortizon ilaç tedavisi kullanılır. Stresten kaçınmak, en az sekiz saat uyumak, sağlıklı beslenmek gibi tavsiyelerde bulunulur. C vitamini takviyesi yapılabilir.

Kortizol Yüksekliği

Kimi durumlarda kortizol yüksekliği meydana gelebilir. Aşırı stres, yüksek kortizol içerikli ilaçlar, doğum kontrol hapları kortizol fazlalığının en temel nedenleridir. Yine tümörler, adrenal bezleriyle alakalı rahatsızlıklar, tiroid hormonlarının fazla salgılanması da benzer sonuçlara neden olabilir.

Kortizol yüksekliği yüksek tansiyon, tip 2 diyabet gibi rahatsızlıklara neden olur. İştahı artırarak obezite riski meydana getirir. Uyku düzenini bozarak aşırı yorgunluğa sebebiyet verir. Beyin fonksiyonlarını zayıflatarak hafıza kaybı, zihinsel bulanıklık ve öğrenme güçlüğüne yol açar. Bağışıklığı düşürür.

Kortizol yüksekliğine karşı salınımı düşüren ilaçlar kullanılabilir. Eğer adrenal bezlerindeki tümör yüksekliğin nedeniyse kemoterapi, radyoterapi uygulanabileceği gibi tümörün daha ileri seviyede olması halinde adrenal bezleri alınabilir.

İlginizi çekebilir: Astigmat Nedir ve Neden Olur? Belirtileri ve Tedavi Yöntemleri Nelerdir?