Şahmeran Efsanesi Nedir? Efsanenin Genel Konusu ve Hakkında Her Şey

Başlıklar

• - Şahmeran Efsanesi Nedir?
• - Şahmeran İsminin Etimolojisi
• - Şahmeran Kimdir?
• - Şahmeran Efsanesinin Genel Konusu
• - Şahmeran Efsanelerinde Farklılıklar
• - Şahmeran Efsanesinin Alt Metni
• - Şahmeran Efsanelerini Kültürlerinde Barındıran Milletler
• - Türk Literatüründe Şahmeran
• - Popüler Kültür ve Şahmeran

Şahmeran Efsanesi Nedir?

Her milletin uzun yıllar bozulmadan nesiller boyunca aktardığı hikayeleri, destanları ve efsaneleri vardır. Genel çerçeveden baktığımız zaman Doğu toplumlarında bu adetin daha gelişmiş ve köklü olduğunu görmekteyiz. Hele ki Ortadoğu coğrafyası gibi efsaneler için sayısız ilham bulunduran bir bölgede bu tür efsanelere rastlamak hiç de şaşırtıcı değildir. Bölgede hüküm süren pek çok kavmin ve milletin mitoloji literatürüne giren ortak motiflere rastlamak da mümkündür. Bu motiflerin en meşhuru günümüzde efsaneleşmiş bir hikâyeye konu olan şahmeran efsanesidir. Oldukça ilginç bir olay örgüsüne sahip olması sebebiyle uzun yıllar bozulmaya uğramadan pek çok coğrafyada anlatıla gelmiştir. Bu yazımızda şahmeran efsanesi nedir, hangi milletler tarafından sahiplenilmektedir, konusu ve biçemi nasıldır bunları anlatacağız.

Şahmeran İsminin Etimolojisi

Şahmeran, ismini çıkış noktası olan İran Pers dilinden almaktadır. Farsça kökenli bir isimdir ve iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluşturulmuştur. Şah ve meran kelimeleri iki farklı kelimedir. Eski Pers tarihinden 1978 yılına değin İran hükümdarlarına şah denmekteydi. Dolayısıyla şah kelimesi kral, hükümdar, baş anlamlarına gelmektedir. Meran ise çoğul bir kelimedir. Köken itibariyle yılan anlamına gelen Farsça mer ya da mar kelimesinden gelmektedir. Böylece aslında şahmeran, yılanların şahı demek oluyor. Bu isimde geçen şah kelimesi hikâyenin genel anlatısıyla bir tezatlık oluşturmaktadır. Çünkü şah sadece erkek hükümdarlar için kullanılan bir unvan iken şahmeran dişil bir mahlukattır. Efsanelerde yer alan şah kelimesinin siyasi bir statüden çok en yüce manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır.

Şahmeran Kimdir?

Şahmeran farklı milletlerin farklı efsanelerine konu olsa da aslında tek tip bir şekilde anlatılmaktadır. Yer altında yaşayan ve uzun süre insanoğluyla temasta bulunmayan bu mahlukat dişidir ve yeryüzünün tüm yılanları için önder bir kişidir. Yaşadığı yer altı dünyası adeta cennetten bir köşe gibidir. Vücudu iki çeşit canlı vücudunun bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Belden yukarısı gövdesi, kolları ve başı insan formundayken; belden aşağısı yılan formunda ve kuyruk şeklindedir. Yani ayaksızdır. Ayrıca yılan kuyruğu şeklindeki uzvu pullarla kaplıdır.

Fizyolojik özellikleri için efsanelerde detaylı anlatılar mevcuttur. Bu özelliklerin yanı sıra karakteristik özellikleri de detaylıca irdelenmiştir. Yılanlar hakkındaki genel kanının tersine şahmeran insan dostu ve yardımsever biri olarak tasvir edilmektedir. İnsanlara düşmanlık beslemek yerine onlar için iyilik isteyen bir canlıdır. Ölüm anında bile iyi insanları mükafatlandırmak için elinden geleni yapan bir karaktere sahiptir. Bazı anlatılarda insanoğlundan ihanet görmüş olmasına rağmen onlara karşı iyi davranmaktan vazgeçmediği görülmektedir.

Şahmeran Efsanesinin Genel Konusu

Farklı türde anlatılar mevcut olsa da efsanelerin tümü ortak bir omurgaya oturtulabilir. Bu ortak omurga efsanenin giriş gelişme ve sonucunu oluşturmaktadır. Bu anlatıların ortak noktalarını şöyle sıralayabiliriz.

• Kahramanımız arkadaşlarıyla ya da tek başına ormanda bir gezintiye çıkar
• Bu gezinti sırasında ormanda içi bal dolu bir kuyu bulurlar
• Kahramanımız bu kuyunun içine balları almak için iner fakat arkadaşları tarafından ihanete uğrayıp kuyuda bırakılır.
• Kuyudan çıkmanın bir yolunu bulamayan kahramanımız zemindeki ufak bir çatlaktan sızan bir ışık görür. Bu çatlağı eşelemeye başlar.
• Açtığı çukurdan içeri giren karakter yeryüzünde daha önce hiç görmediği güzellikte bir dünyayla karşılaşır.
• Burada yılanların şahı şahmeranla karşılaşır ve şahmeran ona karşı özel ilgi alaka gösterir.
• Zamanla çok iyi anlaşan ikili dost olurlar.
• Bir süre sonra kahramanımız evine dönmek ister ve şahmerandan bu konuda yardım ister. 
• Şahmeran bu isteğini sadece kendisinin varlığından kimseye bahsetmeyeceği konusunda söz vermesi karşılığında gerçekleştirir. 
• Kahramanımız normal hayatına döner.
• Yaşadığı ülkenin kralı amansız bir hastalığa yakalanır ve bu hastalığın tek ilacı da şahmeranın eti veya sıvısıdır.
• Şahmeranın yerini bildiği konusunda kahramanımızdan şüphelenen kral onu konuşturmaya çalışır.
• Kahramanımız verdiği söz gereği konuşmaz fakat şiddetli işkencelere daha fazla dayanamayıp şahmeranın yerini itiraf eder.
• Şahmeran yakalanır ve kralın iyileşmesi için tılsım yardımıyla öldürülür.
• Şahmeran ölüm anında kahramanımıza iki kâse su verir. Bu sulardan ilkini kötü vezirin içmesini ikincisini ise onun içmesini tembihler.
• Suyu içen kötü vezir ölür. Kahramanımız da suyu içtikten sonra padişahın takdirini kazanmasından mütevellit yeni vezir olarak atanır. 

Bu anlatı şeması kahramanın isminin değişmesi veya farklı olayların eklenip çıkarılmasıyla hemen hemen aynı şekilde süre gelmiştir.

Şahmeran Efsanelerinde Farklılıklar

Birden fazla milletin kültür sahasında yer alması bu efsaneyi farklı yorumlamalara sokmuştur. Fars kaynaklarında genel olarak yukarıdaki şema birebir korunur. Bu efsanenin Türkler açısından yazılı literatüre girmesi ise II. Murat dönemine rastlar. Farsça Camasbnamelerde şahmeran efsanesi sıkça yer alır. Bu türün bir çeviri yazımını yapan Musa Abdi eserini Osmanlı padişahına sunmuştur. Bu eserinde şahmeran efsanesine de yer vermiştir. Bu anlatıda ana kahraman Danyal peygamberin oğlu Camasb’dır. Camasb diğer anlatılardan farklı olarak babasından kalan kâinat sırlarını içeren kitabı okuyarak bilgelik seviyesine ulaşır. Bu kitapta anlatılan hikâyede kötü vezir ve iki kâse su bahsi geçmemektedir.

İran kaynaklı bir başka kaynakta ana kahraman Kasap isimli biridir. Yoksul bir ailenin oduncu bir oğlu olarak ormandayken şahmeranın cennetini bulur. Fakat efsanenin sonunda şahmeranın kendisine içirdiği iksir sonucunda insan bedeni konusunda sınırsız bilgi sahibi olan bir hekime dönüşür. Kimi anlatılarda Kasabın dönüştüğü yeni kimlik dini bir kişilik olan lokman hekimdir.

Şahmeran Efsanesinin Alt Metni

Efsane baştan sona değin şahmeranın rehberlik ve öğretici kimliğine vurgu yapar. İnsanoğlunu koruyup kollayan bir yapısı vardır. Ayrıca en sonunda ölüm anında baş karaktere sunduğu tılsımlı su etken aklı veya bilgeliği temsil etmektedir. Tıp konusunda kahramana öğreticilik yapmasının yanı sıra vücudunun şifa niyetiyle kullanılabilir olması şahmeranı doğrudan em ve tedavi unsuru haline getirmektedir. Hatta dini kitaplara kadar girmiş olan lokman hekimin tüm bilgeliğini şahmerana dayandıran metinlerin olması onun sağlık yönüne vurgu yapmaktadır. Antik Yunan alimi Hipokrat’ın asasında bulunan yılan motifinin şahmeranla bağdaştırılabilir pek çok yanı vardır. Fakat bu iki motifin aynı kökten geldiğini kanıtlamaz. Farklı milletler farklı coğrafyalarda aynı değerler etrafında birleşebilirler.

Şahmeran Efsanelerini Kültürlerinde Barındıran Milletler

Ortadoğu coğrafyasına ve onun dar hinterlandına yayılan şahmeran efsanesi birçok milletin kültürel hafızasında kendine yer bulmuştur. Bu milletler kendilerine özgü motifler ekleyip çıkarsa da hikâyenin genel yapısından kopmamışlardır. Bu milletler şöyledir;

• İranlılar-Persler
• Türkler
• Kürtler
• Araplar

Ayrıca Grek mitolojisinde şahmeranın karşılığı olarak Medusa bulunmaktadır. Fakat iki mitolojik efsane birbirinden çok farklıdır ve herhangi bir ortak noktada buluşmamaktadır. Bazı araştırmacılara göre şahmeran efsanesinin asıl kökeni Anadolu medeniyeti Hititlere dayanmaktadır. Kil tabletlerde yer alan Hitit efsaneleri ile şahmeran efsanesi kısmen uyuşmaktadır.

Türk Literatüründe Şahmeran

Türkler Türkistan coğrafyasından Batıya doğru geldikçe etkileşim halinde oldukları milletlerin kültürlerinden etkilenmeye başlamıştır. Göç yollarında önlerine çıkan ilk Batılı millet ise İranlılardır. Bu nedenle Pers mitolojisiyle Türk mitolojisi arasında bir hayli alışveriş olmuştur. Bu alışverişin en bariz örneği şahmerandır.

Özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesinde hala daha anlatılmakta olan bu efsane, milli bilinç içinde yerini korumaktadır. Mardin, Gaziantep, Adana ve özellikle Mersin bu efsanenin başlıca yayılma alanıdır.

Mersin’de anlatıla gelen efsaneye göre yeryüzü yılanlarının şahmeranın ölümünden haberi yoktur. Onlar şahmeranı padişahın yanında sağ olarak bilirler ve endişelenmezler. Fakat bunu öğrendikleri vakit şehri istila edeceklerdir. Bunun sebebi ise şahmeranın yılanlı kalede yaşamış olmasıdır. Günümüzde popüler kültür şahmeran motifini oldukça yoğun kullanmaktadır. Güneydoğu bölgesinde yöresel ürünlerin üzerinde şahmeran motifi görmek son derece sıradandır. Ayrıca tabloları, tabak çanakları, ev eşyalarını da şahmeran desenleriyle süslemektedirler.

Popüler Kültür ve Şahmeran

Şahmeran efsanesi pek çok açıdan ilginç bir anlatıdır. Dikkat çekici olması sanat erbabının üzerinde yoğun düşüncelere dalmasına sebep olmuştur. Türkiye sinema sektörü de şahmeran efsanesini anlatmaktan geri durmamıştır. Yeşilçam döneminin son yıllarında 1993 senesinde Türk yapımı bir şahmeran filmi çekilmiştir. Şahmeranı canlandıran başrol ise Türkan Şoray’dır. Ayrıca filmin yönetmen koltuğunda da Türk yazar ve şarkıcı Zülfü Livaneli oturmuştur. Film kadim anlatının modern bir uyarlamasıydı ve modern çağlara entegre edilmiş bir şahmeran anlatmaktaydı.

Takı sektörü de son yıllarda artan modern ile yöreseli kaynaştırma akımı nedeniyle şahmeran motiflerine ağırlık vermiştir. Özellikle kadınların çokça tercih ettiği bu model takılar şahmeranı teşhir etmektedir. Öyle ki üzerinde şahmeran sembolü bulunmasına gerek kalmadan bazı takılara şekli itibarıyla şahmeran ismi verilmiştir.

İlginizi çekebilir: TARİH